| Notater |
- {geni:about_me} Uvisst slektskap til Knagslekten.
Sykkylven Sogenemd 1998 Årbok : "Den skriveglade dansken i Sykkylven"
av Bjørn Jonsen Dale: s 13-20
BJØRN JONSON DALE frå Ålesund er historikar med 1700-talet og norsk gullsmedhistorie som spesialitet. Han har blant anna skrive ættebok for Ørsta og laga bok om historiske Ørstaprofilar 1600-1900 og han kjem i desse dagar med ei bok om Ålesunds eldste historie. Bjørn Jonson Dale har også gitt ut fleire historiske romanar frå sunnmørsk miljø.
Den skriveglade dansken i Sykkylven
Jens Mortensen Knag på Indre Fauske
På 1700-talet blei Sykkylven kalla «lille Dannemark», fordi bygda var av «de smukkeste og frugtbareste Steder paa heele Søndmør», skreiv Hans Strøm. Og namnet hadde bygda fått «af Danske Folk» som hadde slått seg ned der.
Av slike folk nemnde Strøm éin: «en duelig Land-mand (en Dansk Mand, hvis Navn nu ikke vil falde mig ind)», som hadde budd på Fauske og forbetra jorda på mange vis - eit føredøme for andre bønder og ein mann etter Strøm sin smak.
Dansken heitte Jens Mortensen og døydde 1740. 26 år før andre bandet av Hans Strøm sin Søndmørs Beskrivelse kom ut.
"Lille Danmark"
Sykkylven var nok meir prega av danskar enn andre sunnmørsbygder. Frå kring 1620 budde Lauge Jenssen (trulig av ei ætt Gamst) på Riksheim som jord-og sageigar, trelasthandlar og kremmar. Han var fødd i Ribe og tok borgarskap i Bergen 1620; han fekk stor og delvis mektig etterslekt. Frå kring 1700 finn vi elles mange danskklingande namn i Sykkylven: Møllerop i Vik, Rømer (seinare Mechlenburg) på Klokkehaug, og Pihl på Aure. Få av desse var fødde i Danmark,men namna deira lydde danske. Dessutan budde altså dansken Jens Mortensen på Indre Fauske.
Knag?
I Sykkylvsbøkene og elles, er Jens alltid kalt «Knag».
Men i samtidige kilder er han sjeldan kalt anna enn Jens Mortensen - og slik skreiv han seg sjølv: deri-mot med tillegget «Knag» hos Peder Fylling, som nok er bygdebøkene si kilde til ættnamnet. Fylling kan ha sett namnet i eitt av dei få dokumenta der «Knag» er nytta (t.d i panteboka 1729. opplyst av Stein Arne Fauske).
Renteskrivaren
14. april 1740 blei enkemann «Jens Mortensen Fouske» gravfest i Sykkylven kyrkje. «Omtrent 96 aar gl:». Han var altså fødd kring 1644.
Seinast 1682 var han på Sunnmøre, som fullmektig for prosten Christopher Hiermand (1619-96), som 1681 ekta «Margrete i Hanken». Margrete Rasmusdt. Stud (-1695), enka etter den rike bergensrådmannen og giskegodseigaren Henning Hanssen Smit.
Margrete og magister Christopher åtte i lag nær femdelen av all jord på Sunnmøre: dei kan ha hatt kring 600 leiglendingar samt 50-100 husmenn og strandsitjarar under seg.
Jens Mortensen forvalta ekteparet sitt veldige jor-degods. Stillinga var krevjande og løna høg (24 daler om året, etter skriveboka). Godsforvaltaren, ren-teskrivaren, måtte kunne rekne og skrive, men også forhandle med leiglendingane og stundom møte på tinget. Hiermand var ein hard jorddrott, og det treng ikkje ha vore lett å skulle tale på vegner av denne godskjære prelaten.
Jens sine føremenn i stillinga var Jens Anderssen Fleming (før 1679) og Christen Pedersen Wendelboe (1679). Fleming var arveskifteskrivar på Sunnmøre i 1660-åra (embetet seinare lagt under soren-skrivaren); dette fortel noke om kvalifikasjonane til ein renteskrivar. Wendelboe utmerka seg mest som ein svært fruktbar og allsidig kvinneforførar; kan-skje fortel dette noko om renteskrivaren sine privi-leg?
Hiermand døydde 1690. og det ser ut til at Jens Mor-tensen heldt fram i stillinga si i vissa ut dette året.
13
Indre Fauske vart delt i to bruk, Lånagarden og Larsgarden (biletet)- i framgrunnen: Stein Arne Fauske.
Utdanning
Jens Mortensen si skrivebok frå 1690-91 røpar ein
mann med stø hand, i dobbel tyding: ikkje berre var handskrifta svært god, men også «rettskrivinga» hans (uvanleg konsekvent for si tid); formene han nytta var enklare/reinare enn det som var vanleg då. Der dei fleste t.d skreiv «haffuer». skreiv Jens rett og slett «har».
Jens kunne aldri ha vorte renteskrivar for godseigarane på Hankeneset utan utdanning. Denne treng ikkje ha vore formell - frå ein katedral- /styrmanns-skule - og ser heller ikkje ut til å ha vore det. Skriveboka har svært få teologiske innførsler, og endå færre maritime.
Men Jens hadde gått i ein eller annan «skule». Tru-leg lærte han å skrive og rekne i barndomen, og sidan kan han ha utvikla desse kunnskapane i ein se-kretærfunksjon.
Elles vitnar skriveboka om ein mann midt i livet, kring 45 år gamal, som langt frå kjende seg utlærd. Han er både nyfiken og spørjande, open og - samtidig - litt «umogen». Boka er eit inderleg, personleg dokument som neppe var skrive med tanke på at an-dre skulle lese henne.
Ekteskap og bustad
7. mai 1729 vart «Jens Mortens: Fouskis qvinde Lisbet Hermandsd: Wickman, 84 aar» gravfest i Sykk-
ylven. Etter aldersoppgåva var ho fødd 1644/-45, og jamgamal med ektemannen.
Lisbet var tvillaust datter av gullsmed Herman Wichmann frå Halberstadt i Braunschweig som tok borgarskap i Bergen 1644. Han budde allereie 1643 i Bergen, då han laga dei bergenske skreddarsveinane sin «velkomst» (stor prydpokal)- eit lite meisterverk frå barokken.
Jens og Lisbet var seinast gifte 1685, for dette året bygsla dei den halvt landfaste holmen Humlekavlen vest for øya Humla i Borgundfjorden. Avstanden til herresetet Hankeneset på naboøya Tørla var ikkje stor.
I vissa 1641-56 budde borgaren Johan Fabian frå Helsingør på Humlekavlen, og kanskje tenkte Jens Mortensen seg ei framtid som borgar då han slo seg ned på denne staden.
Fylling hevdar at Jens Mortensen fekk skøyte på Indre Fauske 1684, og meinte at han flytte dit straks. Det siste er urett. Enno 1691 budde Jens Mortensen i Borgund, men seinast 1699 var han komen til Fauske.
Opphav
Christen Sorte skreiv at Jens Mortensen var «en Jude som var barnfød i Holsten», medan Ole Sorte skreiv at Jens var «en Jyde som var barnfødt i Jylland». Strøm nøgde seg med å kalle Jens «dansk».
14
Denne nemninga er nok mest dekkande, for den van-lege tydinga av «jyde» (opphavleg: «frå Jylland») den tida var «danske».
Namnet «Fauskejyden» kan ha vore i samsvar med tradisjonen, men like gjerne laga av Peder Fylling. I alle fall tyder mykje på at Jens Mortensen var danskfødd og jamvel dansktalande, sidan tradisjo-nen la så stor vekt på det geografiske opphavet hans. Innhaldet i skriveboka ser ikkje ut til å tale imot dette. Ting som ville ha vore kjende for Jens om han var norsk, framstår som ukjende i skriveboka.
Knagslekt?
Kronologisk kunne sunnmørsfuten 1636-61. Nils Jacobsen Knag (truleg fødd kring 1590) i Vågnes-holen. ha vore bestefar til Jens, men vi kjenner ingen son av futen med namnet Morten (men ein slik son er dikta opp på grunnlag av Jens Mortensen sitt seinare nytta etternamn Knag), heller ingen son som budde i Danmark.
Dersom futen Knag var danskfødd, kunne Jens Mortensen ha vore av same ætta, men futen sitt opp-hav kan like gjerne ha vore norsk; elles finst ikkje far etter skyldtilhøve (fadder- og formyndarskap) mellom Jens Mortensen og Knag-ætlingane på Sunn-møre på hans tid.
Men sjølv om Jens blei skriven Knag ved somme høve, treng ikkje dette vise til slektskap med futen, for namnet kan like gjerne ha vore eit utnamn som eit ættnamn. Uttrykket «Knag» (knag, knagg, knak) kan rett og slett ha vore einpersonkarakteristikk.
Den som vil leite vidare etter opphavet til Jens må halde fast ved at at han svært truleg var dansk, og b) at futeslekta Knag hadde vore i Norge ein mannsal-der då Jens kom til verda (ingen har elles makta å finne opphavet til futeslekta, korkje i Danmark eller Norge).
Stand
Jens Mortensen må ha vore av borgarstand, son av ein handelsmann eller handverkstmeister. Dette opp-havet var det vanlege for folk med hans karrieremønster då, og ekteskapet med gullsmeddatra Lisbet Wiehmann ser ut til å stadfeste dette.
Som renteskrivar for storgodseigarane på Hankeneset sto Jens derimot på steget til ein annan stand, anten
a) embetsstanden (han kunne bli både fut eller skri-var) eller b) godseigar- og/eller borgarstanden.
Det interessante med Jens var at han hamna i ein sosial kategori som ikkje er lett å passe inn i stands-systemet. Strøm kalla Jens «Landmand» - ikkje «Bonde», som han ville ha nytta om ein vanleg gardbrukar, og dessutan ikkje «Proprietær», dvs jordegodseigar, som Jens faktisk var, men ikkje i stor stil. Og. som ei slags stadfesting av dette: Kyrkjeboka for Ørskog kalla ikkje Jens «Seigneur». som var tittelen om han var ein retteleg «proprietær» (ein som
levde av jordleigeinnttektene) eller borgar.
Sosialt var Jens Mortensen noke for seg sjølv, som på andre felt. Eg kjenner ikkje til andre slike livs- og lagnadsmønster enn dette eine på Sunnmøre i tida 1600-1800. Dette provar i seg sjølv ikkje at Jens var eineståande, men det kan vere ein peikepinn, for eg har saumfare kildene frå denne tida i kring 30 år med tanke på å få innsyn i, «skjøne», standssamfunnet på Sunnmøre.
Karriere
Det er rimeleg å tenke seg at Jens Mortensen kan ha kome til Norge for å tene t.d. Henning Hanssen Smit, fødd i Tønder på Sønderjylland, eller ein av dei tre brørne hans - alle fire høge embetsmenn i Bergen og godseigarar på Vestlandet
Henning Hanssen Smit, rådmann i Bergen, hadde herresetet sitt på Hankeneset, som var hovedsete for Giskegodset då, som det også var i verfaren Rasmus Lauritzen Stud, borgarmeister i Bergen, si tid.
Sidan Margrete Stud blei heitande «Margrete i Han-ken», må vi tru at ho også budde der som enke, og som gift med Christopher Hiermand-
Seinast 1682 var Jens Mortensen komen i hennar teneste, for i skriveboka finn vi ei lang og innfløkt utgreiing om kor mykje løn han hadde til godes for åra 1682-90, utrekna med både rente og renters rente.
Med dette utgangspunktet kunne vi ha venta at Jens fekk ei karriere som embetsmann eller borgar. I sta-den blei han ein slags minigodseigar og storbonde på Fauske.
Jordegods
1699 skatta Jens Mortensen av eit jordegods på snautt 7 våger fisk. Dessutan åtte han Indre Fauske (2 våger), som han brukte sjølv. Halvdelen av godset hadde han overteke etter magister Nils Smed (brorson til Henning Smit) i Bergen (Flusund. Bringsvor og Jar-nes), resten etter magister Christopher (Indre Fauske, Høgreset, og Hjelle i Sykkylven. Remme og Saltre på Vartdal).
1711 makeskifte han gods med sorenskrivar Hen-ning Tygesen Castberg (datterson av futen Nils Knag), slik at Jens fekk Eidem i Sykkylven (5 våger) mot at Castberg fikk Flusund, Bringsvor, Saltre og Remme.
Og gardsbruk
Peder Fylling skriv at Jens brukte å gå i skog og mark, at han interesserte seg for astronomi og anna natur-vitskap. Hos Strøm heiter det at Jens hadde «givet sin Jord anseelig Forbedring, deels ved at anlægge en hoben Veiter, deels ved at bortvælte. eller under-grave og nedsænke, de paa Engen liggende store Steene. med videre. Blandt andet brugte han og den Maade, at lægge de udueligste Stykker af sin Eng uden for Gierdet og til Udmark, for des bedre og
15
lettere at kunne dyrke den øvrige Deel af Hiemme-Marken: hvilket uden Tvivl ogsaa paa flere Steder hos os med Fordeel kunde sættes i Verk.»
Karakter
Kven var så Jens Mortensen?
Som historisk type er han ganske eineståande på Sunnmøre, og dette fortel vel noke om mannen med. Han var heilt tydeleg nyfiken, spørjande og open -og omgjengeleg. Kring 1690 var han korkje lærd eller kunnskapsrik eingong, men vitelysten og lærevilleg. ja. Og trottug. Dei seinare, no vekkomne, skrivebøkene ville nok vise ein annan mann.
Skriveboka 1690-91 vitnar i grunnen om ein nokså «umogen» karakter, men dette treng ikkje fortelje noke om Jens i høve til andre av hans stand. Slike folk framstår nett på dette viset på denne tida.
Prosjekt
Kva ville Jens Mortensen, hadde han noke livspro-sjekt?
På Indre Fauske skapte han ein «storgard» etter sunnmørsmål, og eit mønsterbruk for si tid, og jam-vel ettertida. I tillegg hadde han inntektene av eit lite, men godt jordegods å spe på med. Slik satt han
då, som ein adelsmann i miniatyr - og noke anna trur eg ikkje han ville heller.
"Etterkomarane"
Jens og kona hadde ikkje born, og midlane deira skulle gå til Lisbet Wichman sine søsterdøtre, Stine og Lisbet, døtre av ein Antonius (truleg i Bergen).
Lisbet var vanvittig, så Stine Antoniusdatter (c. l672-1753) kom til å ta over Indre Fauske. 1729 ekta ho Lars Olsen Skodje (c 1691-1766): dei fekk sjølvsagt ingen born. Den slekta som seinare sat, og enno sit på Indre Fauske ættar frå Lars i ekteskapet med Guri Tormodsdotter Grebstad (cl718-91).
Indre Fauske vart seinare delt i to bruk, Lånagarden og Larsgarden. Heilt fram til var tid har det vore noke særskilt og framståande med desse fine gardane på Fauske. Og folket av ætta har vore framtøkne. til dømes: Sonesonen tilLars Olsen, Jens Bastian Fauske, tok borgarskap i Ålesund 1842, og vart kjøp-mann, skipsreiar og eigar av Aalesunds Bayerskøl Bryggeri.
Eg takkar Stein Arne Fauske i Larsgarden for inter-essante og nyttige opplysningar i samband med dette stvkket.
16
Fauskejyden si skrivebok 1690-91
«Nytt» funn i gamle samlingar
I Peder Fylling sine samlingar ved Universitetsbiblioteket i Bergen finst ei lita. handskriva bok, forfatta på Sunnmøre 1690-91. Boka er eineståande i sunnmørs-samanheng. Men korkje Fylling eller andre har «opna» denne merkelege boka for ålmenta.
Av BJØRN JONSON DALE
Segnsarnlaren Peder Fylling (1818-90) ville nok ha «omsett» og prenta boka om han hadde hatt tid eller ork til det, men boka ser ut til å ha kome han i hende seint i livet (1884) og like etter (1885) vart ho send til Bergens Museum i lag med resten av samlingane hans. I Bergen har så boka lege i 112 år, urøyvd av granskarhand.
Det er eit tilfelle som liknar ein tanke.
For, som Fylling skreiv på innsida av bokomslaget, opphavsmannen til boka var «en Danske». «Jens Mortensen Knag», som budde og døydde på Indre Fauske i Sykkylven. «Fauskejyden», som Fylling skriv ein annan stad.
"Fauskejyden"
Mang ein sunnmørsgranskar har saumfare Fylling si manuskript- og dokumentsamling sidan 1885, men ingen har fatta interesse nok for Jens Mortensen si skrivebok til å nemne henne eingong.
«Fauskejyden» - «en Danske»!
Kanskje forklarer desse nemningane granskarane sin uvilje til å hanskast med boka - og i tillegg skrifta: Skriftbiletet er oversynleg og luftig, men bokstavane og forkortingane er svært ugreie. Fylling hadde vanskar med å tyde handskrift frå 1600-talet. og det same gjeld i større mon yngre granskarar. Og Jens Mortensen si skrift var ikkje vanleg 1600-tals skrift.
Eg kan sanne det sjølv. For 6-7 år sidan var eg i Bergen og heldt same skriveboka i hendene, bladde i henne og tenkte: Det ser for vanskeleg ut.
Tenkte ég også at boka ikkje kunne ha sunnmørs-historisk verd sidan ho var skriva av ein danske?
Ny Bergenstur
Sommaren -96 var eg atter i Bergen, for å leite mel-lom anna i Peder Fyllingsamlinga etter skiftet til sok-nepresten i Borgund og prost over Sunnmøre, ma-gister Christopher Pedersen Hiermand (1619-90). Skiftet er viktig for heilesunnmørssoga, sidan Hier-mand overtok fleire jordegodssamlingar som hadde vore på lokale hender, ofte i bondeeige, sidan mel-lomalderen.
Korkje på Statsarkivet eller Universitetsbiblioteket hadde eg hellet med meg. Men i biblioteket si hand-
skriftsamling fekk eg atter «Fauskejyden» si skrive-bok i hende. Då kom eg på at det hadde vore eit sam-band mellom prosten Hiermand og denne svært så skriveføre «jyden» på Fauske. Skrifta verka like uforståeleg som første gongeneg bladde i boka, men eg tinga ein kopi, og like etter kom han i posten med hyggeleg helsing frå universitetsbibliotekar Knut Espelid.
Å opne ei gamal bok
Boka er lita og nokså tynn, formatet kring 14.5 x 21.5 cm, med 76 blad (152 sider) utan perm. Papiret er den tids vanlege (klutepapir), likeeins blekket. Papir og skrift har halde seg godt, men innbindinga (fem saumar i ryggen) er noke skjør. På første- og andresida står Peder Fylling sine merknader, lett leselege, men på tredjesida byrjar Jens Mortensen sine innførsler: dei er slett ikkje lette å skjøne, men etterkvart «går dei opp». Det er tale om eit slags
"Statsvitskap"
Heilt ord- og linerett står dette som første notatet i
boka:
Strenge Herrer kand iche lenge Regere thi
Jo strengere Regieren Jo kortere tid
dis bittrer vrede dis korter den varer
Dend haardist Flint springer Snarist
Her er både ufullstendige setningar og tankar, men meininga er klår likevel. Ein statsvitskapleg påstand vert grunngjeve med tilvising til psykologiske og mineralogiske tilhøve. Bileta er kanskje ikkje heilt adekvate, men den underliggande tanken er grei: Ein hard herre får det ikkje lett. Moral: Ein skal fare fram med lempe andsynes dei ein har under seg, som Jens Mortensen også skriv på side 6:
17
Mand schal bruge Lempe hvor det kand brugis magt, saa vindes det som ey med magt kand vindes - med Gdshlp
Uttrykket «med Gdshlp» skal lesast som «med Guds hielp».
Så kan ein grunne på kor Jens hadde desse visdoms-orda frå. Hadde han tenkt dei ut sjølv, eller hadde han skrive dei av frå ei anna bok? Dette rnå granskast nærare. Men ein god del av setningane har han utstyrt med sin eigen signatur: «J Mrts» eller berre «JM». Og nokre har andre signaturar.
Den ukjende "hun"
Allereie tidleg i boka nemner Jens ei «hun» som duk-kar opp støtt utetter. Han skriv ikkje godt om henne (side 4):
Søger kuns Giestebud, paa det hun kand udhøre, og med sin løgnagtig pladder Forføre og udføre, den hun lader at vere Ven
Det kunne vere kona han skreiv om, men mykje heller den «frua» han tente, Margrete i Hanken. Ja, og så står det der (side 8):
Hun er saa arg og Hofmodig, at hun ey kand lide sin tiener Rett -...
Og vi må tru han skriv om den same kvinna seinare (side 18):
HUN er Self it Nar
endda vil hun giøre nar av mig.
Dei store bokstavane må reknast som ei slags uthe-ving.
Margrete i Hanken får også gjennomgå støtt utetter boka.
Platityder og ordtak
Her gjengir eg nokre av dei mange nokså uoriginale setningane som finst i skriveboka. Eg har ikkje forsøkt å finne ut kor Jens Mortensen har dei frå, men somme har han signert med eige namn (JM eller JMrts).
DEND som giør sig -1 en bussemand, dend giør sig i en Dievel. (s 7)
Martz er Nøgen thi Schougen er avkled.
bedre Ring og tynd schoug end ingen, (s 7)
Dend som agter v-billig Løye kommer ingen Vey, til Nøye. (s 9)
Giør Rett og Schy ingen mand. (fl 10)
Dend mand har hund hand har ey behov at giø self. (s21)
Ei setning han sjølv tek ære for (signert JMrts) er denne, som dukkar opp fleire stader i boka:
bedre at Tabe sig til både
end vinde til sin Schade. (s 15)
Og ei anna (også med eit lite rim):
Hand vil skiule sin feil, med sin løgn mod en anden, fordi hand meen de skal ta sig vare, og lad ham fare. (a 35)
Og ei setning som han kanskje fann mykje meining i med tanke på stoda hans som tenar for mektige folk:
Lehr at Driv dig Self saa ertu til maade din egen herre, og ei mere uden maade vere en andens tiener. (s 21)
Leksikalske opplysningar Det kanskje mest oppsiktsvekkande ved Jens Mortensen si skrivebok er at ho inneheld ein del tydingar av ord frå det sunnmørske folkemålet.
Jens Mortensen var ingen forløpar til Ivar Aasen. men eg kjenner ikkje til at slike ordtydingar vart ned-skrive på Sunnmøre før i 1740-åra.
Såleis gjengir Jens eit ordtak etter Rasmus Blindheimsnes (c 1635-1713) som lydde:
SNARER GIOR END AVLEIT(s23).
Jens forklarer så «Avleit» som «hensat i tid, und-
is
skyltt, forfald, sat i dag, ladhed»
Andre slike ord han vil forklare er t.d «andsei», «aalid». «starv», «tuscheri» og «skrat». Det er heilt klart for sin eigen del han gjer dette, likeeins som han fører inn definisjonar av latinske og andre fram-andord, juridiske termar osv.
Gode råd
Jens Mortensen er ført som brukar på Indre Fauske allereie 1687, og det kan tyde på at han hadde gar-den som såkalla avlsgard. Som «bonde» trong han i alle høve mange slags råd av folk som var eldre i faget enn han. Eitt slik rådlydde:
Hester blir Sta av det de blir overlæst, med for stor las mens de er unge og blir først temt som de staar og ey kand drage. Per i Wig 1691-4-28 (s 69)
Hestekaren Per i Vik si fråsegn er dagsett på svært så moderne vis (1691-4-12 = 28. april 1691).
Styrker Blindheim (c 1645-1713) i Borgund lærte Jens å rekne om frå vekt i vatn til vekt i luft. og om-vendt: «1 Wog Steen over vandet er 2 1/2 p i vandet» (fl 24), dvs «6 er 5 og 5 er 6» (1 våg = 3 pund).
Nasjonalisme? På side 13 skriv Jens:
Bundtet er Danmark og Norig av formange v-for nødne ting, broget er Sproget Formeget og tormanges Forlidet it Rett
Floer ind Floer ud
Et Land Et Sprog Et Tro
Det siste fyndordet her er eit klassisk najonalistisk program, og ein kan kome til å tru at Jens, etter dei innleiiande orda. meinte at det norske særpreget måtte vekk for at Danmark kunne bli ein «rein « nasjon. Men det kan ogsåforståast motsett, at dei to landa måtte ut av dette hopehavet. Og vi kan godt heve augebryna når følgande står skrive på side 20:
Norrig er Riger Frerixbe- rig foruden, end Frerixbe-rig er Norrig foruden.
Her slår det med reine ord: Norge er rikare utan Frederiksberg (slottet i København) enn Frederiksberg er utan Norge. Å tenke slik var kanskje ikkje uvan-
leg på denne tida, men å seie det og jamvel skrive det med. var sannsynlegvis høgst uvanleg. Og at ein danske skulle skrive slikt!
Jens Mortensen kunne vel ha gjort det, «sær» som han var, men på dette tidspunktet trur eg ikkje han saug mykje av eige bryst - han var meir ein «her-mar» enn ein «seiar». Kanskje høyrer vi her eit ekko av antidanske stemningar ioverklassen på Sunnmøre då?
Etnografi
På side 18 finn vi dette verset kanskje tatt frå ein
song:
Kys og Klap og Ta i Fafn, saa giør de i Kiøbenhafn
Desse lystige orda lyser opp mellom alt det «sakle-ge» og noke tungsindige stoffet i boka. Men Jens Mortensen fyller straks etter på med meir lødig stoff, nemlig to sitat etter ein Isak prest med opplysningar om samiske tilhøve, det første på side 24:
Ostfinder og Lapfinner forstaar ei hinanden
Dette vil seie at språkskillet mellom samane i Skan-dinavia (dvs lappfinnane) og samane lenger aust (i Russland) allereie på denne tida var kjent. Kanskje hadde Isak prest vore der nord i Sameland? For i neste sitatet (side 25) heiter det:
Klockeren Staar hos Presten og fortolcker hans Svensk Predicken. paa Lap-Findsk, for Lapfinnerne.
Med andre ord: I svensk Sameland var ei ordning med tolking i kirkene fra svensk til samisk innført på denne tida; ei liknande ordning i Norge kom først i stand mykje seinare.
Den svenske kirketolkordninga ville snautt vere kjent for andre enn dei som hadde vitja Nord Norge.
Miljø og informantar
Skriveboka tyder på at Jens Mortensen hadde sam-talar med folk av alle stender, og folk som hadde fare og enno for vide. Han siterer støtt amtmannen, den adelege Jonas Lillienskiold på Molvær, samt prestar, kapellanar og studentar, bønder (Rasmus Blindheimsnes, Styrker Blindheim, Anders Solevåg, Per Vik, Jakob Furmyr), husmannsfolk og handver-karar (Marit Kock på Stavneset. Henrik kipper. Erik måler). Kring 20 personar har eg til no funne er om-tala i boka. Mellom desse finn vi også amtmannen sin fullmektig, Lars Nilssen Ulfeldt, som budde i
19
Steinvågen i Ålesund fra 1689 og blei stamfar til ei vidgreint slekt der i byen.
Fra manuskript til bok?
Skriveboka til Jens Mortensen inneheld også mange historiske opplysningar, språkøvingar (han ville lære seg tysk) og store kalkulasjonar (han rekna ut kor mykje Margrete i Hanken skulda han eller 9 års ten-este med rente og renters rente) samt nokre få teolo-giske sitat. Og mykje meir.
I Og for seg er kanskje ikkje denne boka verdt ei Utgjeving, men med utfyllande forklaringar, merk-
nader og opplysningar om folk, stader, bøker osv som er nemnde, vil boka kunne bli eit nyttig og artig verk. til kunnskap for dei lærde og glede for folk flest.
Eg gjentar det gjerne: Jens Mortensen si skrivebok fra 1690-91 er heilt eineståande, den eldste i sitt slag på Sunnmøre og kanskje den eldste «boka» i det heile som er skreve av ein «sunnmøring», i alle fall ein sunnmørs- og norgespatriot.
Så boka må ut! «Er det alvor saa er det icke løgn» (side 5) ville Jens Mortensen ha svart, eller (side 21): «Jeg er ey tient med saadan Roes».
Skrivebokvandringa Fauske - Sorte - Fylling - Bergen
Grunnlaget for dette stykket er ei lita skrivebok som Jens Mortensen skreiv i åra 1690 og -91. Boka finst no i manuskriptsamlinga til Universi-tetsbiblioteket i Bergen, som del av Peder Fyl-ling sine samlingar.
Så vidt eg har sett skreiv ikkje Fylling av noken av Jens Mortensen sine eigne notat. Derimot har han trufast skrive av det han forsto av andre til-føyingar i notatboka, skrivne først på 1800-talet.
Desse tilføyingane stammar frå Christen Olsen Sorte (1828) og sonen Ole. Fylling må ha fått/ kjøpt boka av desse folka. Hans eiga samanfat-ning frå 1884 av Sorte-karane sine tilføyingar lyder slik:
«Denne haandskrevne Bog er en af de mange haandskrevne Bøger som fandtes efter den paa Gaarden Fauske i Søkelven Sogn, fra Aar 1684 til sin Død Aar 1740, boende Jens Mortensen Knag...
Han var en Danske, og i lang Tid var han Renteskriver hos Magrethe Stud i Hankø i Borgunds Sogn. Hans Hustru hedte Elisabet Hermandsdatter som døde 1729. Han havde ingen Børn. Jeg har set Skiftebrevet efter ham.»
Så vidt eg har kunna finne ut er ikkje noken av dei andre av desse «jydebøkene» tekne vare på (heller ikkje skiftebrevet).
20
|
Ca 1644 - Ca 1740 (96 år)